ԿՈՎԿԱՍՅԱՆ ԱԶԵՐԻՆԵՐԻ ԽԱՌՆՎԱԾՔԻ ՈՐՈՇ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐ

Քաղաքական բարեկրթությունը, որպես հասարակական գիտակցության ու ճանաչողության ձև, անտարակույս, քաղաքական գործընթացների կառավարման ամբողջատիրական միջոց է: Այն կեղծ լիբերալ ամբողջատիրության տարր է և շփվելու յուրահատուկ, խեղաթյուրված ձև, ինչը նախատեսված չէ ո՛չ քաղաքական հետազոտությունների, ո՛չ էլ ազատ հասարակական բանավեճի համար: Ժխտելով քաղաքական կոռեկտությունը, որպես անազատության ու խեղաթյուրվածության արտահայտություն, համենայն դեպս, փորձենք ղեկավարվել այդ մոտեցմամբ` վերհանելու շատ նուրբ մի խնդիր: Այն է` կոնկրետ երկրում ազգային ճգնաժամի թեման:
1918 թ. Արևելյան Հայաստանի և նախկին պարսկական խանությունների տարածքում, Թուրքիայի և Մեծ Բրիտանիայի ջանքերով, բացահայտ քաղաքական նկատառումներով ստեղծվեց Ադրբեջանի Հանրապետությունը: 1920 թ. բոլշևիկյան Ռուսաստանի, քեմալական Թուրքիայի ու միջազգային վերազգային կենտրոնները կերտեցին արդեն սովետական Ադրբեջանը, որի տարածքն ընդլայնվեց Հայաստանի ու Վրաստանի շնորհիվ: Մինչ այդ երբևէ գոյություն չունեցող ադրբեջանական պետականությունը ծլեց ոչ թե տեղի մուսուլմանական բնակչության ազգային ազատագրական պայքարի արդյունքում, այլ առաջացավ ի շահ արտաքին ուժերի, որոնց հետաքրքրում էր նավթի արդյունահանումը և Եվրասիայի կենտրոնական շրջանների ու Անատոլիայի միջև անջրպետի ստեղծման հնարավորությունը: Յուրաքանչյուր արհեստական պետական կազմավորում կարող է գոյատևել որոշ ժամանակ, բայց, ի վերջո, դատապարտված է փլուզման: Այսպես կոչված ադրբեջանական պետականությունը գոյություն ունի սոսկ արտաքին քաղաքական օգնության շնորհիվ: Ադրբեջանական պետականությունը վերապրում է նաև ազգային ճգնաժամ, ինչը դրսևորվում է նրանով, որ բացակայում է ազգը որպես այդպիսին:
ՏԱՐԲԵՐԱԿՎԱԾ ՊԱՍԻՈՆԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
Այն իրողությունը, որ ադրբեջանցիներին խորհրդային պետությունը որպես ազգ ճանաչել է 1934 թ. մարդահամարից հետո, ստեղծել է թյուր կարծիք, իբր «ադրբեջանցիները» երիտասարդ ազգ են: Իրականում ադրբեջանցիների էթնոգենեզը մեծ մասամբ իրականացել է հին ու շատ հին ցեղերի մասնակցությամբ: Պասիոնարության վերջին ցնցումները տվյալ ժողովուրդները վերապրել են ոչ թե 11-րդ դարում, թուրք սելջուկների օրոք, այլ շատ ավելի վաղ, արաբ զավթիչների ժամանակաշրջանում: Թուրքերենը, որը ներմուծվեց այս տարածք 11-րդ դարում, ընդամենը քողարկեց այստեղ ապրող ժողովուրդների խայտաբղետ ազգային ու լեզվաբանական ծագումնաբանությունը: Նշույլ անգամ չկա, որ 11-րդ դարից ի վեր Կուր-Արաքսի հարթավայրում և Շիրվանում պասիոնարության ցնցումներ են եղել: Տեղի բնակչությունը, որն իրականում տարբեր ցեղերի հավաքածու է, քաղաքական ակտիվություն էր դրսևորում միայն Անատոլիայից, Հայաստանից, Վրաստանից, Իրանից ու Ռուսաստանից եկող արտաքին ազդեցությունների պարագայում: Մյուս ազգերի սոցիալական ակտիվությունը որոշ ժամանակով ադրբեջանական էթնոսի ակտիվության պատրանք էր ստեղծում, բայց շատ արագ մարում էր, և բնակչության մեծամասնությունը, զուրկ լինելով իրական առաջնորդներից, նորից հայտնվում էր շփոթված ու քնաթաթախ վիճակում:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի (որում ադրբեջանցիները շատ համեստ մասնակցություն են ունեցել) և ԽՍՀՄ-ի փլուզման ընթացքում պարզվեց, որ Խորհրդային Ադրբեջանի տարածքում առավել մեծ պասիոնարությամբ են օժտված հայերը, հրեաները, լեզգիները և քրդերը: Պասիոնարության առավել ցածր մակարդակն առկա էր Լեռնային ու Նախալեռնային Շիրվանում և Կուր-Արաքսի հարթավայրում: Համեմատաբար ավելի պասիոնար են Նախիջևանի և մասամբ Գյանջայի ազերիները: Պասիոնարության ցածր մակարդակ է գրանցվել Մուղանի և Ապշերոնի հարթավայրերում ապրող թալիշների և պարսկալեզու մյուս ժողովուրդների մոտ: Դա ձևավորվել է պատմականորեն, քանզի Հարավային Կովկասի թուրք մահմեդական բնակչությունն առաջացել է քրդերից, դաղստանցիներից, ղփչաղներից, Հյուսիսային Իրանի թուրք ցեղերից, թուրքմեններից, իրանական ազգություններից: Նախիջևանի և Գյանջայի ազերիները գերակայում են ադրբեջանական քաղաքականության մեջ: Իսկ Շիրվանի ու Ղարաբաղի ազերիները ոչ մի հնարավորություն չունեն որոշակի տեղ գրավելու քաղաքական ղեկավարությունում: Ի հակադրություն դաղստանցի ժողովուրդների, որոնք բավականին կարևոր դիրքեր են զբաղեցնում բանակում և իրավապահ մարմիններում:
Այս հատվածայնությունը թույլ չի տալիս Ադրբեջանի բնակչությանը հանրագումարի բերել իր հավակնություններն ու իրական հնարավորությունները: Դա բավականին մեծ սպառնալիք է այդ էթնոսի համար, քանի որ թույլ չի տալիս միավորվել ու ձևավորել ազգային գաղափարախոսություն:
ԷԹՆԻԿԱԿԱՆ «ՊԱՏԱՌՈՏՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆ»
Ժամանակակից ադրբեջանական ազգությունը ոչ միայն ունի տարբեր ցեղային արմատներ, այլև այսօր բաղկացած է բազում (մի քանի տասնյակ) ազգերից, էթնիկական խմբերից և ինքնուրույն էթնոսներից: Կուր-Արաքսի հարթավայրի բնակչությունը, որը ադրբեջանական ազգության հիմքն է, բաղկացած է 30-40 ցեղերից, որոնք ունեն թուրքմենական, խազարա-թուրքական, խազարա-հուդայական, իրանական, քրդական, դաղստանյան ծագում: Ադրբեջանի հարավ-արևելքը բնակեցնում է վաղուց ձևավորված ու բավականին բարձր ինքնագիտակցության տեր թալիշ-մուղանյան ժողովուրդը, որը դասվում է իրանական աշխարհի ամենահին ու մշակութային առումով հարուստ ժողովուրդների շարքին: Ըստ ամենահավանական գնահատականների, նրանց թիվն անցնում է 1,5 մլն-ից, ինչը Ադրբեջանի բնակչության իրական թվաքանակի շուրջ 30 տոկոսն է: Հայաստանի սահմաններին հարող շրջաններում ապրում են ինքնատիպ այրումները, որոնք, անկասկած, ունեն հնդեվրոպական ծագումնաբանություն: Նրանց ընդհանուր թիվը մոտ 200 հազար է, Գետաբեկը կենտրոնն է: Հարթավայրային Ղարաբաղի բնակչությունն ունի հույն-իրանական և հին սեմական խառը ծագումնաբանություն: Նրանց պայմանական կենտրոնը Աղջաբեդին է: Բավականին ընդարձակ Քյուրդամիրի տարածքի բնակչությունը քրդական ծագում ունի: Նախիջևանի բնակչությունը 60-70 տոկոսով նույնպես քրդական է: Գործնականում ամբողջ Լեռնային Շիրվանը բնակեցված է լեզգիների ու դաղստանցիների 8-9 ցեղերով, 600-700 հազար ընդհանուր բնակչությամբ: Քաղաքական ու տնտեսական առումով կարևոր ու խիտ բնակեցված Ապշերոնի տարածաշրջանում, որտեղ գտնվում է Բաքուն, բնակչության 90 տոկոսը կազմում են իրանալեզու մահմեդական թաթերը:
Հետաքրքիր է, որ Ադրբեջանի քաղաքական ու տնտեսական վերնախավը գոյացել է խառը ամուսնությունների արդյունքում: Այդ մարդկանց համար Ադրբեջանի շահը գերակայող չէ և շատ հեռու է խմբային և անձնական նպատակներից: Ասվածը մասնավորապես վերաբերում է նրանց, ում մայրերը ռուս էին, հայ կամ հրեա: Բայց Ադրբեջանի քաղաքական կյանքում շատ մեծ դեր ունեն քրդերը: Գոյություն ունեցող այն տեսակետը, թե նախիջևանյան կլանը թուրքական է, անհիմն է: Դա քրդական շիաների տոհմ է, որի գլխին կանգնած են Հեյդար Ալի Ռզա-օղլի Ալիևի և Ռասուլ Գուլիևի ընտանիքները և էլի քսան քրդական ընտանիքներ, որոնք չեն ինտեգրվել ադրբեջանական քաղաքական ու կառավարական ոլորտներում: Պետք է նկատել, որ Ադրբեջանի երկրորդ նախագահ Աբուլֆազ Էլչիբեյը (Ալիև) նույնպես քրդական ծագում ուներ: Չի բացառվում, որ առկա է քրդական ազնվականության բազմածավալ դավադրություն, որի նպատակն է Ադրբեջանը հետևողականորեն վերածել քրդական պետության: Գուցե դա իրանա-քրդական դավադրություն է: Վերջերս ավելի հաճախ է խոսվում այն մասին, որ Իրաքի ժողովրդավարական կուսակցությունն ու Իրանում նրա բաժանմունքները որոշակի կապեր ունեն Նախիջևանի որոշակի շրջանակների հետ: Ադրբեջանական փորձագետների տվյալներով, երկրում բնակվում են մինչև 200 հազար քրդեր: Չնայած ավելի հավանական է, որ այդ թիվը հասնում է 600 հազարի: Խորհրդային ողջ շրջանում ակտիվորեն ասիմիլացվող քրդերը զբաղեցնում էին կարևոր պաշտոններ ներքին գործերի նախարարությունում, պետանվտանգության կոմիտեում, դատախազությունում, հանրապետական կառավարման մարմիններում: 1989-91 թթ. իրադարձություններից հետո քրդերը մի պահ կորցրին դիրքերը, բայց հետո նորից գրավեցին կարևոր պաշտոններ թե՛ քաղաքականության, թե՛ կառավարման ոլորտներում: Բազմաթիվ քրդեր կան Ադրբեջանի ձախ ու ձախ-կենտրոնամետ կուսակցություններում, բայց ներկայության դրսևորումներ կան և աջ ազգայնական «Մուսավաթ» կուսակցությունում: Մի խոսքով, Ադրբեջանի քաղաքական ու հասարակական կյանքը մասնատված է: Ազգային հիմքի վրա խմբավորումներ կան նաև զինված ուժերում: Ադրբեջանում գոյություն ունեն լեզգիների, մուղանցիների, ավարների, թալիշների, քրդերի, նախիջևանցիների հակակառավարական շարժումներ:
ԱԶԳԱՅԻՆ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ
Ազգային գաղափարախոսություն մշակվել է տարբեր, նաև նորանկախ երկրներում: Բայց Ադրբեջանում մտավոր գործունեության այդ ուղղությունն իր զարգացումը չի ստացել: Ադրբեջանցիները չեն դասվում այն «ընտրյալ» ժողովուրդների շարքին, որոնք այդպիսի գաղափարախոսության կարիքը չունեն, քանի որ ժամանակին ստացել են Աստծո պատգամները: Վերջերս ադրբեջանցի քաղաքագետները փորձեցին վերլուծել այդ խնդիրը, բայց ամեն ինչ վերջացավ ամենապարզունակ տարբերակով` ազգային գաղափարախոսությունը հանգեց նավթին` որպես հարստության, բարեկեցության ու բարգավաճման խորհրդանիշի: Մերձավոր Արևելքի նավթահանող ոչ մի երկրում այդպիսի գաղափար չի ծնվել: Իսկ Ադրբեջանում տվյալ գաղափարախոսությունն ընկալվեց դրականորեն, առանց որևէ կասկածի: Ոչ ռացիոնալ գաղափարների ժխտումը և ազգային գիտակցության տնտեսականացումը խոսում են հասարակական ու քաղաքական կյանքում կարևոր գաղափարական բաղադրիչների բացակայության մասին:
ԿԵՂԾԻՔԸ ՈՐՊԵՍ ԱԶԳԱՅԻՆ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐ
Խորհրդային տարիների` պատմական ու մշակութային փաստերը կեղծելու սովորության շնորհիվ որոշ ժողովուրդներ հնարավորություն ստացան կերտելու իրենց չեղած պատմությունը, ավելի ճիշտ, այդ պատմության կեղծ վարկածները: Պատմական ու մշակութային կեղծիքները դարձան ադրբեջանցիների աշխարհայացքի ու ազգային գիտակցության մասը: Նման վիճակում ադրբեջանցիները գտնվում են արդեն մի քանի տասնամյակ, ինչը մեծ վնաս է հասցրել այդ ազգությանը, դարձնելով նրանց ծաղրի առարկա միջազգային հարթակում ու իմաստազրկելով այն ամենը, ինչը իրականում ստեղծված է նրանց կողմից: Ըստ էության, Կուր-Արաքսի հարթավայրը բնակեցնող քոչվոր ցեղերը սեփականացրել են այլ ժողովուրդների ու քաղաքակրթությունների պատմաճարտարապետական ու գրական կոթողները: Ադրբեջանական պատմագրությունը, արվեստը, ընդհանրապես մշակույթը ստեղծված են բանագողության ու կեղծիքի հիման վրա: Այդ երևույթը լուրջ չի ընդունվել ո՛չ ԽՍՀՄ-ում, ո՛չ էլ միջազգային հանրության կողմից: Կեղծիքի թիրախ դարձան հայկական ու պարսկական մշակույթի կոթողները: Ադրբեջանցիները սեփականացրել են գործնականում պարսիկ բոլոր մեծ բանաստեղծներին (բացառությամբ Հաֆեզի ու Սաադիի)` Նիզամիին, Խաքանիին, Նասիմիին, Ֆիզուլիին, Սաբիրին: Պետական սահմանների փակ լինելու պայմաններում ադրբեջանցի երաժիշտ ՈՒզեիր Հաջիբեկովը փոխառել է իրանական երաժշտությունը, հայտարարելով այն ադրբեջանական: Հայկական միջնադարյան պատմագրության հիմքի վրա Ադրբեջանում ստեղծվել է վիթխարի պատմական կեղծիք ի դեմս Աղվանքի, որն իբր թե նախորդել է Ադրբեջանին: Ադրբեջանական է հայտարարվել նաև թալիշների ու լեզգիների ստեղծած նյութական մշակույթը: Այնուհանդերձ, հենց այդ հուշարձանները Ադրբեջանի տարածքում հետևողականորեն ոչնչացվում են: Դա, իհարկե, անդրադառնում է ադրբեջանցիների ինքնագիտակցության վրա, առաջացնելով սեփական թերարժեքության զգացում: Ինֆորմացիայի ազատության պայմաններում երիտասարդ շատ ադրբեջանցիներ գալիս են այն եզրակացության, որ անհրաժեշտ է վերանայել սեփական ազգի և սեփական երկրի պատկերը: Կեղծիքը չի կարող դիմակայել համացանցի քննությանը: Ժամանակակից Շիրվանի բնակիչների նախնիները ստեղծել են բավականին թվով մշակութային արժեքներ: Ազերիները կարիք չունեն դիմելու կեղծիքների: Նրանք կարող են դիմել սեփական մշակութային արժեքներին, պահպանելով առողջ ազգային հոգեբանությունն ու չմատնելով իրենք իրենց ծաղրանքի: Բայց խնդիրն այն է, որ սեփական իրական մշակույթի վրա հիմնվելով, նրանք չեն կարող հավակնել այն ընդարձակ տարածքներին, որոնք այսօր Ադրբեջանի կազմում են: Դամասկոսի, Սպահանի, Բաղդադի, Կոստանդնուպոլսի, Վիեննայի, Պետերբուրգի և անցյալի այլ մեծ մայրաքաղաքների մասին խոսելիս, փորձագետները շեշտում են, որ այդ քաղաքների պատմաճարտարապետական արժեքները ստեղծել են տարբեր ազգերի ստեղծագործ անհատները: Պաշտոնական կեղծիքն առաջանում է, երբ ազգը դուրս է բերվում իր բնական պատմամշակութային միջավայրից և հայտնվում արհեստականորեն ստեղծած միջավայրում:
ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ԿՈՂՄՆՈՐՈՇՄԱՆ ՖԵՆՈՄԵՆԸ
Միասնական ինքնագիտակցությունից զուրկ, իրանական և ռուսական ազդեցության տակ գտնվող, տարբեր ազգերից բաղկացած ժողովրդին փորձում են դասել անատոլիական աշխարհին, որը ներկայացված է այլ ազգերով: Գործնականում դա չստացվեց, քանզի Թուրքիան չկատարեց ու չէր էլ պատրաստվում կատարել իր «պատմական» պարտքը: Իրականում գոյություն չունի մի ժողովուրդ` երկու պետականությամբ: Եվրոպականացված Թուրքիան Ադրբեջանը դիտարկում է որպես էներգետիկ ու հումքային գավառ, առանձնապես չմտահոգվելով նրա խնդիրներով և ժխտելով Ադրբեջանի ազգային շահերի առկայությունը: Ադրբեջանի ներկայիս տարածքները միացվել էին Ռուսաստանին որպես հայկական ու պարսկական գավառներ, որտեղ իշխում էր հայկական կամ պարսկական մշակույթը: Գյուլիստանի և Թուրքմենչայի պայմանագրերից բավականին հետո ռուսներն ընկալում էին տեղի մահմեդական ժողովուրդներին որպես պարսիկների, վախենալով նրանց պարսկական կողմնորոշումից: Այդ պատճառով ռուսական քարոզչությունը խրախուսում էր հակապարսկական ու թուրքամետ տրամադրությունները: Պարսկաստանը ներկայացվում էր որպես թույլ պետություն, ինչից հետևում էր, որ պարսկական աշխարհին ձգտելը վայել չէ: Այսպիսով, թուրքալեզու բնակչությունը, քաղաքական փնտրտուքների մեջ լինելով, ընտրեց ոչ թե Ռուսաստանը, այլ Օսմանյան Թուրքիան: 19-րդ դարի վերջին ու 20-րդ դարի սկզբին Թուրքիան արդեն կարևոր դեր էր խաղում Հարավային Կովկասի արևելյան մասի և ընդհանրապես ողջ Կովկասի մահմեդական բնակչության կյանքում: Այսպիսով, «հանճարեղ» ռուսական քաղաքականությունը մեկ անգամ ևս ընկավ սեփական ծուղակը: Միևնույն ժամանակ Ադրբեջանում ընդունված են ոչ թե անատոլիական, այլ իրանական մշակութային ձևերը, ինչն արտահայտվում է անուն-ազգանուններում, գրականության ու երաժշտության մեջ, կրոնական գիտակցությունում: Անատոլիայի թուրքերի համեմատությամբ սոցիալական ակտիվությունն այստեղ ավելի ցածր է, ադաթի արտահայտությունները` ուրիշ: Մշակութային առումով Ադրբեջանն իրանական գավառ է: Քաղաքական ու մշակութային կողմնորոշումների այս հակասությունը ևս ճգնաժամ է առաջացնում Ադրբեջանում:
Պետք է նշել, որ անատոլիական ազգի ու ազերիների ձևավորման գործընթացին մասնակցել են բոլորովին տարբեր ազգային խմբեր: Առաջինները բյուզանդական աշխարհի հետնորդներն են: Եվ չեն ընկալում ազերիներին որպես արյունակից եղբայրների: Ազերիները Թուրքիայի կողմից դիտարկվում են ընդամենը որպես կովկասյան աշխարհ ներխուժելու պատրվակ ու միջոց:
Իգոր ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ

Մեկնաբանություններ